Besjoch de boarne foar Albert Einstein

[[Ofbyld:Albert Einstein Head.jpg|right|thumb|Albert Einstein yn 1947]]
'''Albert Einstein''' ([[Ulm]], [[14 maart]] [[1879]] - [[Princeton]], [[18 april]] [[1955]]) wie in [[Joad]]sk [[Dútslân|Dútsk]]-[[Feriene Steaten|Amerikaanske]] [[natuerkunde|teoretysk natuerkundige]]. Hy wurdt sjoen as ien fan de belangrykste natuerkundigen út de skiednis. 

== Jonge jierren ==
Albert Einstein is berne yn [[Dútslân]]. Syn heit Hermann Einstein en syn mem Pauline Koch trouden yn augustus [[1879]]. Hermann hie in elektroanika-saak, mar de omset foel ôf. Dêrom ferhuze de húshâlding yn [[1880]] nei [[München]]. Dêr stie Hermann tegearre mei syn broer, de [[yngenieur]] [[Jacob Einstein]], oan it haad fan in lyts fabryk. Yn dat fabryk makken se [[dynamo|dynamo's]] en mjitynstruminten. Mar dy ûndernimming rûn ek net. Albert Einstein hat yn syn jeugd dan ek de nedige ekonomyske en finansjele swierrichheden meimakke. De swierrichheden begûnen pas echt doe’t Albert op skoalle kaam. Nei de klassen fan de legere skoalle wie hy yn [[1889]] nei it Luipoldgymnasium gien. Se joegen dêr op in geastdeadzjende manier les; Albert koe dat net ferdrage. Yn [[1894]] ferliet Albert Einstein de skoalle sûnder diploma. Hy gie nei syn âlden yn Milaan. Dernei hat er koart op in skoalle yn [[Switserlân]] sitten. Hy betanke yn dy tiid foar de [[synagoge]] en foar it Dútske steatsboargerskip. Hy hat dan ek njoggen jier lang as steatleaze reizge.

De grutte riedsels fan de wrâld hienen Albert Einstein al hiel jong yn de besnijing. Tusken syn tolfde en sechtjinde jier makke hy himsels de grûnslaggen fan de [[wiskunde]] eigen. Einstein hat altyd fûl tsjin de learmetoaden west fan de skoallen dêr't hy op siet. In soad learkrêften foarseinen dan ek dat der noait wat fan Einstein terjochte komme soe. Dochs slagge er yn [[1900]]. 

== Nei syn skoalle ==
Twa jier letter krige Einstein in baan by it Switsersk Patintburo yn [[Bern (Stêd)|Bern]]. Dêr wie hy in sekuere en in attinte wurknimmer. Dizze perioade dy’t duorre fan [[1902]] oant [[1909]], skreau Einstein in soad oer teoretyske natuerkunde. De measte teksten skreau hy yn syn frije tiid, sûnder help fan natuerkundige boeken of gelearden. Yn jannewaris 1903 troude hy mei Mileva Maric, in [[Hongarije|Hongaarsk]] famke dat hy koe út syn studintetiid. In jier letter waard in dochter berne, Liederl. In jier letter krigen se in soan, [[Hans Albert]]. Yn 1905 skreau Albert Einstein op seisentweintichjierrige leeftyd de grûnbegjinsels fan de ferneamde [[relativiteitsteory]]. Hy stjoerde op 30 juny in artikel nei in Dútsk tydskrift. De namme fan it artikel wie: ‘Feroaringen en ûntwikkelingen yn de elektroanika dynamika’. Hjiryn is foar it earst sprake fan <math> E = mc^2 \!</math>.

Yn [[1910]], doe't harren soan Eduard ien jier âld wie, ferhuzen de Einsteins nei [[Praach]]. Albert Einstein krige dêr in folweardige oanstelling as heechlearaar oan de Dútske universiteit. Yn [[1912]] ferhuze Albert Einstein nei [[Surich]] dêr't hy as professor yn de teoretyske natuerkunde te wurkjen gie. Undertusken wie hy dwaande mei syn nije teory oer de [[swiertekrêft]]. Hy wurke yn Surich oant hy twa jier letter direkteur waard fan it [[Kaiser Wilhelm-ynstitút]] yn Berlyn. De famylje Einstein ferhuze nei [[Berlyn]], mar syn frou Mileva en de bern gongen werom nei Surich, wat it begjin fan in skieding waard. Yn augustus bruts de [[Earste Wrâldkriich]] út.

== De âldere Einstein ==
Yn [[1917]] gie it mis mei Einstein. Hy stoarte yn en waard slim siik. Syn nicht Elsa ferplege him; twa jier letter troude er mei har. Yn [[1915]] hie er syn ferneamde relativiteitsteory klear. Yn novimber 1922 krige er de [[Nobelpriis foar de Natuerkunde]]: ‘foar syn fertsjinsten op it mêd fan de teoretyske natuerkunde en yn it bysûnder foar syn ûntdekking fan it foto-elektrysk effekt’. 

Yn it begjin fan [[1925]] waard Einstein yn [[Leien]] ferwachte. Hy soe moarns mei de trein út Berlyn komme, mar hy kaam net op de ôfprate tiid. Hy kaam letter op de jûn oansetten; hy hie it ekskús dat er in freondinne út de finzenis hâlde moast.

== De Twadde Wrâldkriich ==
[[Ofbyld:Niels Bohr Albert Einstein3 by Ehrenfest.jpg|thumb|right|Albert Einstein mei [[Niels Bohr]], sa. 1925]]
Einstein wie 53 en op de top fan syn karriêre doe't hy yn [[1932]] as [[joad]] fielde dat it foar harren net feilich bliuwe soe yn [[Nazi]]-[[Dútslân]]. Derom ferhuzen Albert en Elsa yn [[1933]] mei de boat nei de [[Feriene Steaten]]. Se setten har ta wenjen yn [[Princeton]], [[Nij Jersey]]. Yn [[1936]] ferstoar Elsa nei in koart siikbêd. Doe't yn [[1939]] de [[Twadde Wrâldkriich]] útbruts, skreau Einstein in brief oan Presidint [[Franklin D. Roosevelt]], mei de warskôging dat Dútslân mooglik dwaande wie mei it bouwen fan in [[atoombom]]. De Feriene Steaten gongen dêrnei ek oan de slach om in atoombom te bouwen. Dat projekt waard it [[Manhattan projekt]] neamd. Einstein wie dêr ek by belutsen. 

Yn [[1940]] krige Albert Einstein it Amerikaanske steatsboargerskip. Acht jier letter, yn [[1949]] ferstoar syn eardere frou Mileva.
Doe't yn [[1952]] de steat [[Israel]] op syk wie nei in nije presidint om [[Chaim Weizmann]] op te folgjen, fregen se Albert Einstein dêrfoar. Hy wegere de funksje; hy fûn dat er net goed genôch mei minsken om gean koe. 
In jier foar syn dea waard der in nij skiedkundich, keunstmjittich en radio-aktyf elemint nei him ferneamd: [[Einsteinium]], mei it symboal E, atoomnûmer 99 en atoomgewicht 254.
Albert Einstein ferstoar op 77-jierrige leeftyd oan de gefolgen fan in [[hertoanfal]].

== Keppelings om utens ==
* {{en}} [http://www.albert-einstein.org/ Website] fan de Albert Einstein-argiven
* {{de}}/{{en}}[http://www.physik.uni-augsburg.de/annalen/history/Einstein-in-AdP.htm Einsteins artikelen yn it tydskrift ''Annalen der Physik'']
* [http://www.einsteingenootschap.nl/inhoudvertaling.htm Nederlânske oersetting fan Einsteins artikelen]
* {{en}}[http://www.pbs.org/wgbh/nova/elegant/ ''Elegant Universe, The: Einstein's Dream''] - film oer [[snaarteory]] en unifikaasje. 3 oere online fideo - sjoch ûnder Resources 'Watch the Program')

=== Histoaryske opnames op YouTube ===
* [http://www.youtube.com/watch?v=8GZdZUouzBY&feature=related Dielnimmers oan de Solvay Konferinsje 1927 yn petear. Albert Einstein te sjen at kollega's (Ynder oaren Marie Curie, Bragg, Lorentz, Hendrik Kramers, Peter Debije ensafuorthinne) út in gebou oan de Grutte Merk yn Brussel komme.]
* [http://www.youtube.com/watch?v=_lljToydDiA&feature=related Einsteins oankomst yn de Feriene Steaten.]
* [http://www.youtube.com/watch?v=L36vOx-_FeU&feature=related Einstein sprekt oer de wetterstofbom.]
* [http://www.youtube.com/watch?v=l-1Z2wi2uSA&NR=1 Einstein sprekt oer joadske folk.]
* [http://www.youtube.com/watch?v=lO07Krs-pOs&feature=related Einstein en syn twadde frou Elsa komme oan wâl. Hearst Metronome nijs]
* [http://www.youtube.com/watch?v=CC7Sg41Bp-U&feature=related Einstein leit ''E''&nbsp;=&nbsp;''mc''<sup>2</sup> út. Lûdsopname]
* [http://www.youtube.com/watch?v=xfNjP1p8ogo&NR=1 Einstein laket en praat oer Universiteit fan Jerusalem]
* [http://www.youtube.com/watch?v=yF-XzF0eB68&feature=related Foto's]

{{DEFAULTSORT:Einstein, Albert}}
[[Kategory:Albert Einstein| ]]
[[Kategory:Dútsk heechlearaar]]
[[Kategory:Dútsk natuerkundige]]
[[Kategory:Dútsk balling]]
[[Kategory:Amerikaansk heechlearaar]]
[[Kategory:Amerikaansk natuerkundige]]
[[Kategory:Winner fan de Nobelpriis foar de Natuerkunde]]
[[Kategory:Dútsk persoan fan Joadsk komôf]]
[[Kategory:Amerikaansk persoan fan Joadsk komôf]]
[[Kategory:Amerikaansk persoan fan Dútsk-Joadsk komôf]]
[[Kategory:Persoan berne yn 1879]]
[[Kategory:Persoan stoarn yn 1955]]